Anna Brzyska

Laudacja Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego dla Pani Dr Anny Brzyskiej – laureatki Nagrody im. Ks. Stanisława Musiała

Laureatka Nagrody im. Ks. Stanisława Musiała – Pani Doktor Anna Brzyska – jest urodzoną w Moskwie Rosjanką przybyłą do Krakowa w 1997 roku. Obserwując zrealizowane przez nią dotychczas projekty, niewątpliwie trudno dziś uwierzyć, że starania na rzecz upamiętnienia dziedzictwa i tradycji żydowskich mieszkańców przedwojennego Brzeska podejmować zaczęła w zasadzie pod wpływem przypadku. Jak wspominała w jednym z wywiadów, podczas wizyty, którą w listopadzie 2014 roku złożyła wraz z mężem na rodzinnym grobie, zdecydowała się odwiedzić pobliski kirkut. Widok żydowskiego cmentarza – przerażająco wówczas zaniedbanego, porośniętego dziką, agresywnie pleniącą się roślinnością – wywarł na niej ponure i ogromnie przygnębiające wrażenie.

Niezgoda na ten stan rzeczy skłoniła Brzyską do działania. Opowiedziała o tym
w jednym z niedawnych wywiadów:

Przed wojną 2/3 mieszkańców Brzeska było Żydami i w ciągu trzech lat ponad połowa brzeszczan zniknęła. […] Jak można o czymś takim zapomnieć? Kiedy po raz pierwszy pokazałam się na cmentarzu żydowskim przy ul. Czarnowiejskiej, usłyszałam wołanie tych ludzi i teraz już nie mogę udawać, że tego nie było[i].

Anną Brzyską powoduje zatem – jak wolno sądzić – autentyczna wiara w sens słynnego wezwania Mariana Turskiego: „nie bądź obojętny”. Pierwsze jej przedsięwzięcia zrodziły się wszak z oporu wobec bierności i bezczynności. Podejmowane przez nią działania zorientowane były zrazu na osiągnięcie doraźnych celów – miały bowiem jedynie zatrzymać postępującą degradację brzeskiego kirkutu. Brzyska prędko zdała sobie jednak sprawę, że same tylko prace porządkowe – niechby nawet prowadzone z największą pieczołowitością – nie wystarczą, aby zachować pamięć o pochowanych na nim mieszkańcach przedwojennego Brzeska. Konieczne okazało się podjęcie zdecydowanych, odpowiednio skoordynowanych i na znacznie szerszą skalę zakrojonych działań.

Dziś Anna Brzyska realizuje szereg różnorodnych inicjatyw na rzecz upamiętnienia żydowskiej społeczności przedwojennego Brzeska, służących umacnianiu i kontynuacji dialogu polsko-żydowskiego oraz integracji wspólnoty chrześcijan i Żydów.

Wszystkich dokonań Anny Brzeskiej nie da się z całą pewnością ująć i wyczerpująco przedstawić w ramach tak krótkiego wystąpienia. Rezygnując z ambicji katalogowania wszystkich jej osiągnięć, można wszelako podjąć próbę wskazania tych spośród nich, które w minionych latach wywołały bodaj największy społeczny oddźwięk.

W tej grupie należy umieścić niewątpliwie prace porządkowe i inwentaryzacyjne wykonane na terenie brzeskiego kirkutu, dzięki którym udało się ujawnić i upamiętnić dwa masowe groby, a także odnaleźć zapomniane nagrobki rodzin żydowskich z Brzeska oraz przygotować dokładny rejestr cmentarnych macew, który objął do tej pory 849 nagrobnych płyt.

Tegoroczna Laureatka Nagrody im. Ks. Stanisława Musiała wiele czasu spędziła również na drobiazgowych kwerendach archiwalnych, które prowadziła przede wszystkim w zbiorach Instytutu Pamięci Narodowej. Dokumenty i świadectwa, do których udało się jej dotrzeć w trakcie tych poszukiwań, dają nam jeszcze pełniejsze wyobrażenie o historii przedwojennego Brzeska i życiu jego żydowskich mieszkańców.

Inicjatywy podejmowane przez Annę Brzyską nie mają jednak wyłącznie „archeologicznego” charakteru, a ich sens nie wyczerpuje się bynajmniej w dążeniu do przywracania potomnym tego, co zapomniane, wyparte lub zmarginalizowane. Mimo że Brzyska porusza się wśród archiwów i śladów przeszłości ze swadą wprawnego dokumentalisty, to jej ambicji nie zaspokaja bynajmniej retrospekcja. Przeciwnie: realizowane przez nią przedsięwzięcia są zawsze wymierzone w przyszłość i obliczone na wywołanie trwałej społecznej zmiany. W jednym z publicznych wystąpień dała temu następujący wyraz:

[ufam] że pamięć o wspólnej, polsko-żydowskiej historii naszego regionu pomoże zbudować teraźniejszość i przyszłość oparte na otwartości, wzajemnym szacunku i dialogu[ii].

Prawdziwości tych słów dowodzą liczne działania Anny Brzyskiej – stworzenie Księgi Pamięci Żydów Brzeska i powiatu brzeskiego, otwarcie wystawy stałej w Muzeum Regionalnym w Brzesku poświęconej przedwojennym, wieloetnicznym tradycjom miasta czy powołanie do istnienia Stowarzyszenia „Pamięć i dialog. Wspólna historia”, ustanowionego dla podtrzymania pamięci o żydowskiej społeczności Brzeska zgładzonej przez Niemców w pierwszych latach II wojny światowej. Członkom Stowarzyszenia przyświeca przekonanie – wyrażone zresztą przez jego Założycielkę – że „nie jesteśmy ludźmi, jeśli nie pamiętamy. Więc musimy działać na rzecz zachowania pamięci, pojednania i wzajemnego zrozumienia”.[iii]

Za jedną z najważniejszych inicjatyw Anny Brzyskiej należy niewątpliwie uznać brzeski Marsz Pamięci – coroczny, uroczysty pochód, odbywający się od 2015 roku w rocznicę likwidacji getta żydowskiego w Brzesku, po którego rozwiązaniu osadzonych przewieziono do niemieckich obozów zagłady w Bełżcu, Majdanku i Oświęcimiu. Na pamiątkę tych wydarzeń w ramach Marszów Pamięci organizowane są w Brzesku spotkania z ocalałymi z Holokaustu oraz – od stosunkowo niedawna – wieczory kultury żydowskiej.

Wymienione przedsięwzięcia przyjmowały niejednokrotnie charakter międzynarodowy. Uczestniczyli w nich bowiem nie tylko miejscy włodarze, członkowie lokalnej społeczności i uczniowie okolicznych szkół, lecz także amerykańscy studenci oraz potomkowie brzeskich Żydów zamieszkujący dziś w Izraelu, Europie czy Stanach Zjednoczonych Ameryki.

Nie sposób przy tym przecenić ich pozytywnego wpływu na kształt polsko-izraelskich stosunków dyplomatycznych oraz rozwój polsko-amerykańskiej współpracy kulturalnej i naukowej. O ich niebagatelnym znaczeniu najwymowniej świadczy fakt, że spotkały się z zainteresowaniem Ambasadorów Izraela, uzyskały również poparcie rabinów, przedstawicieli kościoła katolickiego oraz świata akademickiego.

Podkreślić trzeba, że Nagroda im. Ks. Stanisława Musiała nie jest bynajmniej pierwszym wyróżnieniem, jakim uhonorowana została w ostatnich latach Anna Brzyska. Prezeska Stowarzyszenia „Pamięć i dialog. Wspólna historia” otrzymała wszak przed dwoma laty ustanowione w 1998 roku odznaczenie „Chroniąc pamięć”, nadawane Polakom zaangażowanym w zachowanie dziedzictwa polskich Żydów i promocję dialogu polsko-żydowskiego.

Laureatce Nagrody im. Ks. Stanisława Musiała, Pani Doktor Annie Brzyskiej, pragnę podziękować za jej długoletnią, wszechstronną działalność na rzecz umacniania oraz rozwoju dialogu polsko-żydowskiego i współpracy chrześcijańsko-żydowskiej, sprzyjającą promocji idei humanizmu i humanitaryzmu, krzewieniu postaw obywatelskich, a także integracji wielu różnych środowisk – z Polski, Europy i ze świata.

 

[i] M. Haładyj, Dzięki Laureatce Nagrody im. ks. Stanisława Musiała brzescy Żydzi odzyskują twarze: https://glos24.pl/dzieki-laureatce-nagrody-im-ks-stanislawa-musiala-brzescy-zydzi-odzyskuja-twarze.

[ii] A. Wojnar, Nie bądźmy obojętni!, „Alma Mater” 2021, nr 224, s. 82.

[iii] Gminne Obchody 80. Rocznicy wybuchu II wojny światowej w Borzęcinie. Z szacunkiem do własnej historii, „Kurier Borzęcki”: https://www.borzecin.pl/component/content/article/76-aktualnosci-strona-glowna/10834-z-szacunkiem-do-wasnej-historii.html.

Nasi partnerzy