Karolina Panz
Laureatka tegorocznej Nagrody im. Ks. Stanisława Musiała SJ – Doktor Karolina Panz – jest urodzoną w Warszawie mieszkanką Raby Wyżnej. Studia, podjęte na Uniwersytecie Warszawskim, ukończyła w 2006 roku na podstawie wysoko przez recenzentów ocenionej pracy Losy żydowskich mieszkańców Grójca – historia Zagłady. Między pamięcią a zapomnieniem. Podjęła się w niej rekonstrukcji postaw Polaków z regionu Mazowsza wobec tragedii ich żydowskich sąsiadów.
Polskie środowisko naukowe z uznaniem przyjęło również rozprawę, zatytułowaną Zagłada żydowskich mieszkańców Nowego Targu w perspektywie mikrohistorycznej – głosy, obrazy, przybliżenia i oddalenia, na podstawie której uzyskała w 2018 roku stopień naukowy doktora. Dysertacja ta zapewniła jej wyróżnienie w kategorii najlepszych prac doktorskich w IX edycji organizowanego przez Żydowski Instytut Historyczny Konkursu im. Majera Bałabana.
Historia podhalańskich Żydów, której badaniem zajęła się w ostatnich latach Karolina Panz, nigdy wcześniej nie stała się „samodzielnym” przedmiotem studiów historycznych prowadzonych przez polskich uczonych. Rekonstruowana i prezentowana była najczęściej w opracowaniach, których zasięg był jedynie lokalny. Jest rzeczą zadziwiającą, że na usunięcie tych białych plam przyszło nam czekać tak długo. Zdumienie nasze musi być tym większe, że wielu historyków przeczuwało już wcześniej, iż Zagłada żydowskich mieszkańców Podhala była jednym z najważniejszych wydarzeń, do których doszło w okresie niemieckiej okupacji w południowych regionach Generalnego Gubernatorstwa.
W swoich badaniach Karolina Panz nie przyjmuje perspektywy prokuratora i sędziego – wskazującego winnych i szafującego wyrokami – lecz stara się raczej oddać głos zamęczonym i pomordowanym, przywracając im imiona i nazwiska, rekonstruując ich losy. Portretowanych ludzi nie sprowadza bynajmniej – jak czyni się niekiedy w opracowaniach historycznych o charakterze „rozliczeniowym” – do roli biernych ofiar niemieckiego, nazistowskiego aparatu represji, widzi w nich przede wszystkim osoby obdarzone konkretnymi biografiami, wartymi dostrzeżenia i odnotowania.
Twórczość naukową Karoliny Panz charakteryzuje znakomity i dojrzały warsztat, przyjęta zaś przez nią metoda badawcza odznacza się rzetelnością i obiektywizmem. W publikowanych przez nią pracach uwagę zwraca ponadto umiejętność przystępnego objaśniania zawiłości rekonstruowanych wydarzeń, zdolność ujmowania podejmowanych problemów zarówno w szerokim kontekście historycznym, jak i w makroskali.
Doktor Karolina Panz naukowe kwerendy prowadziła w najważniejszych archiwach krajowych i zagranicznych; jej poszukiwania objęły zatem zasoby centrum Jad Waszem, Instytutu Pamięci Narodowej, a także Archiwum Narodowego w Krakowie. Nie stroniła również od archiwów lokalnych, jeszcze do niedawna rzadko wykorzystywanych w badaniach historycznych. Dotarła tą drogą do materiałów nieznanych wcześniej w szerokich kręgach naukowych, na które składały się między innymi miejskie spisy ludności, zeznania podatkowe czy różnego rodzaju dokumenty urzędowe. Przedmiotem swego zainteresowania uczyniła także zbiory prywatne, w których najwyższe, jak się zdaje, znaczenie przypisała fotografiom oraz sztambuchowym notatkom dokumentującym przeżycia i osobiste doświadczenia ich właścicieli.
Odkrycia te pozwoliły jej rzucić całkiem nowe światło na zbrodnie, do których dochodziło na Podhalu w okresie okupacji niemieckiej oraz w latach 1945–1947, gdy w związku z działalnością partyzantów należących do antykomunistycznego, niepodległościowego podziemia, dowodzonych przez Józefa Kurasia „Ognia”, śmierć poniosło 33 żydowskich mieszkańców dawnego województwa krakowskiego (mordy i egzekucje miały miejsce w Maniowach, Nowym Targu i Rabce, a także w okolicach Krościenka i Białki Tatrzańskiej).
Było to niewątpliwie zadanie niełatwe i wymagające – zarówno pod względem naukowo-badawczym, jak i emocjonalnym. Przedmiotem „śledztwa” stały się zbrodnie, których dopuszczono się na ludności cywilnej (w tym także na dzieciach), w znakomitej większości absolutnie niezwiązanej z okupacyjną czy komunistyczną władzą.
Niekwestionowanym osiągnięciem Karoliny Panz stało się wnikliwe zbadanie i upamiętnienie dziejów otwartego latem 1945 roku Żydowskiego Domu Dziecka w Rabce. Jego podopieczni – żydowskie dzieci uratowane z Holokaustu – padły ofiarą prześladowań i brutalnych napaści, których dopuściła się miejscowa ludność niemal natychmiast po otwarciu placówki. Sprawa – opisana przez Panz w głośnym artykule „Dlaczego oni, którzy tyle przecierpieli i przetrzymali, musieli zginąć”. Żydowskie ofiary zbrojnej przemocy na Podhalu w latach 1945–1947 – jest bulwersująca przede wszystkim dlatego, że dotyczy dziecięcych ofiar niemieckiego, nazistowskiego aparatu represji. Nieletni mieszkańcy sierocińca – pośród nich znajdowały się dzieci więzione w co najmniej kilku obozach koncentracyjnych, poddawane niejednokrotnie pseudomedycznym eksperymentom – cierpieli wskutek niedożywienia, chorób i urazów psychicznych.
Ataki na rabczański sierociniec – według ustaleń Karoliny Panz inspirowane w głównej mierze przez część miejscowej ludności doprowadziły w konsekwencji do zamknięcia placówki i przetransportowania jej podopiecznych do domów dziecka w Otwocku, Bielsku-Białej oraz Zakopanem. Nie pozostało to, jak nietrudno się domyślić, bez wpływu na zdrowie jej mieszkańców.
Docierając do nowych źródeł, przedstawiając przekonujące i dobrze udokumentowane interpretacje faktów niepoddanych dotąd wnikliwej analizie Karolina Panz otwiera przed badaczami zupełnie nowe perspektywy. Toruje w ten sposób drogę młodym naukowcom, którzy – podobnie jak ona – zainteresowani są ustaleniem prawdy historycznej niezależnie od dogmatów obowiązującej w danym czasie „polityki historycznej”, zastałych narodowych mitów czy sporów światopoglądowych prowadzonych w imię doraźnych, politycznych celów.
Z całą mocą trzeba podkreślić, że Doktor Karolina Panz angażuje się również w różnorodne inicjatywy o charakterze społecznym, realizując zwłaszcza działania mające na celu animację i integrację społeczności Podhala, popularyzację rzetelnej wiedzy historycznej (zakorzenionej w aktualnych badaniach, a nie w stereotypach i uprzedzeniach), promocję dialogu międzyreligijnego i międzypokoleniowego, upowszechnianie wartości i postaw odnoszących się do solidarności, otwartości i odpowiedzialności za innych. Utrzymuje ożywione kontakty z ocalonymi z Holokaustu oraz ich rodzinami. Realizując te przedsięwzięcia współpracuje z licznymi instytucjami muzealniczymi, a także kulturalno-oświatowymi, spośród których wymienić należy zwłaszcza Muzeum Podhalańskie i Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Targu czy Podhalańską Wyższą Szkołą Zawodową w Nowym Targu.
Działania Karoliny Panz, prowadzone w ramach projektu „Ludzie, nie liczby”, sprawiły, że na terenie kirkutu w Nowym Targu uczczono w listopadzie 2021 roku pamięć o 2866 żydowskich mieszkańców miasta zgładzonych w trakcie Holokaustu. Ofiarom niemieckich zbrodni, popełnionych w okresie II wojny światowej, przywrócono dzięki temu nie tylko imiona i nazwiska, lecz przyznano także należny im status współtwórców bogatych tradycji dawnego, wieloetnicznego i wielokulturowego Nowego Targu.
Zasługuje na podkreślenie, że Nagroda im. Ks. Stanisława Musiała SJ nie jest bynajmniej pierwszym wyróżnieniem, jakim za swoją działalność uhonorowana została w ostatnich latach Karolina Panz. Badaczka otrzymała w 2013 roku stypendium dla młodych naukowców przyznawane przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów, a w roku 2016 została stypendystką Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Za podjęcie i opisanie sprawy 33 żydowskich ofiar zamordowanych na terenie Podhala w latach 1945–1947 z inicjatywy tzw. żołnierzy wyklętych, uhonorowana została ponadto w 2015 roku Nagrodą im. Israela Gutmana.
Jestem głęboko przekonany, że aktywność Doktor Karoliny Pan przyczynia się wydatnie do pogłębiania wiedzy na temat nieznanych lub przemilczanych wydarzeń z najnowszej historii Polski, sprzyja popularyzacji idei humanizmu i humanitaryzmu, krzewieniu postaw obywatelskich oraz opartej na empatycznym porozumieniu integracji wielu różnych środowisk – z Polski, Europy i ze świata.
Tegorocznej Laureatce Nagrody im. Ks. Stanisława Musiała SJ, Pani Doktor Karolinie Panz, pragnę wobec tego najserdeczniej podziękować nie tylko za jej wieloletnie wysiłki naukowo-badawcze, podejmowane w duchu dialogu i współpracy chrześcijańsko-żydowskiej i polsko-żydowskiej, lecz także za odwagę i wrażliwość, którymi wykazuje się przywracając pamięć o losach żydowskich obywateli Polski.